Tożsamość narodowa a nauka. Postawy, zagrożenia i możliwe konsekwencje

Większość z nas chce przynależeć do grup społecznych, które ocenia pozytywnie i z którymi może się zidentyfikować. Grupy te zwykle opierają się na sieciach społecznych, z którymi często obcujemy (to koledzy z pracy czy kibice naszej ulubionej drużyny sportowej). Mogą też bazować na bardziej abstrakcyjnych kategoriach jak narodowość czy przynależność etniczna.

Silna tożsamość grupy ma przynosić korzyści zarówno jednostkom, jak i całej wspólnocie. Jednak czasem, gdy wynika z frustracji lub niezaspokojenia potrzeb indywidualnych, np. niskiego poczucia kontroli osobistej bądź niskiej samooceny, może objawiać się jako narcyzm kolektywny, czyli przekonanie, że własna grupa jest wyjątkowa, że zasługuje na uznanie i specjalne traktowanie. Pojęcie narcyzmu kolektywnego najczęściej jest używane w kontekście narodowym i określane jako narcyzm narodowy.

Narodowy narcyzm a dobro jednostki

Wiele wcześniejszych badań wskazuje, że narodowy narcyzm (zwykle oceniany za pomocą skali, w której uczestnicy opisują, na ile zgadzają się ze stwierdzeniami takimi jak: "Mój naród zasługuje na specjalne traktowanie") wzrasta po wystąpieniu zagrożeń dla osobistych potrzeb. Na przykład uczestnicy badania przeprowadzonego w USA, proszeni o wspomnienie negatywnej sytuacji, w której nie mieli kontroli nad swoim życiem, deklarowali wyższy poziom narodowego narcyzmu w porównaniu z badanymi przypominającymi sobie negatywną sytuację, nad którą mieli kontrolę.^₁

Tożsamość grupowa tego rodzaju skoncentrowana jest na ochronie wizerunku własnej grupy, zwłaszcza gdy jest on zagrożony. Troska o utrzymanie i ochronę wizerunku narodowego może przeważać nad troską o innych członków grupy i w dłuższej perspektywie mieć negatywne konsekwencje.

Na łamach „Nature Reviews Psychology” prof. Aleksandra Cisłak-Wójcik z Uniwersytetu SWPS i prof. Aleksandra Cichocka z University of Kent – na podstawie analizy dostępnej literatury naukowej – wyjaśniają, jak poczucie narodowego narcyzmu wiąże się m.in. z postrzeganiem polityki i nauki, zwłaszcza z postawami wobec kwestii związanych z ochroną zdrowia i ochroną środowiska.

Zarówno zmiany klimatyczne, jak i kryzysy zdrowia publicznego charakteryzuje napięcie między globalnymi celami a lokalnymi działaniami. Postawy ludzi wobec nich zazwyczaj zależą od tożsamości narodowej - zwraca uwagę główna autorka publikacji, prof. Aleksandra Cisłak-Wójcik, psycholożka, prorektorka ds. nauki Uniwersytetu SWPS.

Narodowy narcyzm a podejście do polityki ochrony zdrowia

Jak podają autorki publikacji, podczas pandemii COVID-19 w Stanach Zjednoczonych osoby o wysokim poziomie narodowego narcyzmu były skłonne zaakceptować negatywne konsekwencje zdrowotne dla społeczeństwa będące skutkiem mniejszej liczby przeprowadzanych testów na koronawirusa. Wynikało to z faktu, że masowe testowanie mogłoby ujawnić wyższą liczbę zakażeń, co z kolei szkodziłoby wizerunkowi kraju, sugerując, że nie radzi sobie z hamowaniem rozprzestrzeniania się SARS-CoV-2.^₂

Osoby o wysokim narodowym narcyzmie w USA były również bardziej skłonne do poparcia wprowadzenia amerykańskiej szczepionki – jeszcze przed innymi krajami, nawet jeśli wiązało się to z jej promowaniem i sprzedażą bez należytej staranności, w tym bez przerowadzonych badań nad konsekwencjami jej stosowania u ludzi.

Te wyniki można wyjaśnić tym samym mechanizmem: obawami dotyczącymi wizerunku narodowego - komentuje prof. Cisłak-Wójcik.

Kto wietrzy spisek?

Skłonność do popierania polityki, która wzmacnia wizerunek narodowy kosztem dobrostanu współobywateli, może się nasilać przez przekonania spiskowe, dotyczące grup wywodzących się spoza narodu.

Jak pokazały brytyjskie i polskie badania, narodowy narcyzm był pozytywnie związany z akceptacją przekonań spiskowych dotyczących szczepień. Wyrażało się to w popieraniu stwierdzeń takich jak: "Firmy farmaceutyczne, naukowcy i akademicy współpracują, aby zatuszować niebezpieczeństwo wynikające ze szczepień" lub "Szczepionka przeciw grypie pozwala rządowi na monitorowanie osób starszych poprzez wszczepienie urządzeń śledzących".^₃

Podobne badanie analizujące dane z 56 krajów wykazało silny wpływ narodowego narcyzmu na akceptację przekonań spiskowych dotyczących pandemii COVID-19 (oddają je stwierdzenia takie jak: "Koronawirus to broń biologiczna stworzona przez naukowców" lub "Koronawirus to oszustwo wymyślone przez grupy interesów dla zysków finansowych").^{_{4 5}}

Troska o środowisko kontra troska o wizerunek

W kwestiach związanych z ochroną środowiska – wynika z analizy dotychczasowych badań – troska o wizerunek kraju przejawia się często w gotowości do: sprzeciwiania się proekologicznym działaniom i do popierania antyekologicznych działań.^{_{6 7 8}}

Jest to prawdopodobnie spowodowane tym, że działania na rzecz ochrony środowiska bywają postrzegane jako narzucane danemu państwu przez potężne grupy (inne państwa lub organizacje międzynarodowe). Opór wobec tych rzekomych wpływów daje poczucie niezależności i autonomii, nawet jeśli nie służy interesom narodowym na dłuższą metę - komentuje prof. Cisłak-Wójcik.

Przykładem – jak podają autorki pracy – może być poparcie dla działań, które podważają wysiłki w zakresie zwalczania zmian klimatu, np. wsparcie subsydiowania przemysłu węglowego oraz sprzeciw wobec polityk takich jak Europejski Zielony Ład, mających na celu globalne zwalczanie zmian klimatu.

Narodowy narcyzm jest też związany ze sceptycyzmem wobec nauki, na przykład wobec wyników badań pokazujących, że obecne zmiany klimatyczne są wynikiem działalności człowieka. Przykładem może być opinia: “twierdzenie, że klimat zmienia się z powodu emisji z paliw kopalnych, to oszustwo przeprowadzone przez skorumpowanych naukowców, którzy chcą wydać więcej pieniędzy podatników na badania klimatyczne".^₉

Radzenie sobie z obecnymi wyzwaniami ludzkości, takimi jak zmiany klimatyczne, szybko rozprzestrzeniające się choroby zakaźne i globalne nierówności, wymaga pokonania szkodliwych przejawów narcyzmu narodowego. Ze względu na zagrożenia społeczne, jakie niesie, potrzebny jest stały monitoring jego poziomu w danym kraju. Potrzebne są także wysiłki edukacyjne służące unikaniu lub minimalizowaniu długoterminowych szkód, które mogą z niego wynikać dla polityki zdrowotnej i klimatycznej państw. I wreszcie - konieczne jest także kontynuowanie badań nad zrozumieniem podstaw narcyzmu narodowego wśród członków narodów lub grup etnicznych - konkluduje prof. Cisłak-Wójcik.

 ¹Cichocka, A. et al. Personal control decreases narcissistic but increases non-narcissistic in-group positivity. J Pers 86, 465–480 (2018).

 ²Gronfeldt, B., Cislak, A., Sternisko, A., Eker, I. & Cichocka, A. A small price to pay: national narcissism predicts readiness to sacrifice in-group members to defend the in-group’s image. Pers Soc Psychol Bull 49, 612–626 (2023).

 ³Jolley, D. & Douglas, K. M. The effects of anti-vaccine conspiracy theories on vaccination intentions. PLoS ONE 9, e89177 (2014).

 ⁴Sternisko, A., Cichocka, A., Cislak, A. & Van Bavel, J. J. National narcissism predicts the belief in and the dissemination of conspiracy theories during the covid-19 pandemic: evidence from 56 countries. Pers Soc Psychol Bull 49, 48–65 (2023).

 ⁵Hughes, S. & Machan, L. It’s a conspiracy: Covid-19 conspiracies link to psychopathy, Machiavellianism and collective narcissism. Pers. Individ. Differ. 171, 110559 (2021).

 ⁶Cislak, A., Cichocka, A., Wojcik, A. D. & Milfont, T. L. Words not deeds: National narcissism, national identification, and support for greenwashing versus genuine proenvironmental campaigns. J Environ Psychol 74, 101576 (2021).

 ⁷Cislak, A., Wojcik, A. D. & Cichocka, A. Cutting the forest down to save your face: Narcissistic national identification predicts support for anti-conservation policies. J Environ Psychol 59, 65–73 (2018).

 ⁸Cislak, A., Wójcik, A. D., Borkowska, J. & Milfont, T. L. Secure and defensive forms of national identity and public support for climate policies. PLOS Clim 2, e0000146 (2023).

 ⁹] Lewandowsky, S., Gignac, G. E. & Oberauer, K. The role of conspiracist ideation and worldviews in predicting rejection of science. PLoS ONE 8, e75637 (2013).

dr hab., prof. Uniwersytetu SWPS

Aleksandra Cisłak-Wójcik

Biogram