Model odnajdywania korzyści psychospołecznych i wzrostu osobistego w chorobie przewlekłej

Badanie było pierwszą poważną próbą weryfikacji empirycznej zależności pomiędzy obrazem choroby, radzeniem sobie ze stresem w chorobie a wzrostem osobistym prowadzącym do dobrostanu (well-being). Wyniki powinny mieć znaczny wpływ na rozwój psychologii pozytywnej, jako nauki weryfikowanej empirycznie, zwłaszcza w zakresie pozytywnego zdrowia i dobrostanu.

Celem badania było zwiększenie świadomości pacjentów odnośnie sposobów radzenia sobie ze stresem w chorobie przewlekłej i wykorzystania tej wiedzy do rozwoju osobistego.

Wzrost długości życia ludzi i rosnąca potrzeba podmiotowego traktowania pacjenta w procesie diagnozy i leczenia (zwłaszcza w dobie technicyzacji medycyny i dodatkowo w obliczu kryzysu ekonomicznego i rosnących kosztów leczenia) powodują, że człowiek chory musi brać odpowiedzialność za swoje zdrowie i zdrowienie. W tym celu powinien poszukiwać profesjonalnej wiedzy. Wyniki badania mają udostępnić taką wiedzę, aby ułatwić choremu doświadczanie dobrego życia w chorobie.

Badania wykazały, że wzrost osobisty w chorobie przewlekłej jest zjawiskiem złożonym. Niezwykle ważnym czynnikiem jest tak zwane celowe i uwarunkowane inicjatywą wzrostu osobistego poszukiwanie sensu w życiu. Ono właśnie wzmacnia relację pomiędzy funkcjonalnym obrazem choroby a strategiami zaradczymi, które w rezultacie prowadzą do wzrostu osobistego w stwardnieniu rozsianym oraz w innych chorobach przewlekłych (zjawisko to nazwano ultrawzmocnieniem).

Generalnie z badań wynika, że im bardziej negatywnie chory ocenia swoją chorobę, tym więcej musi się natrudzić (poprzez wysiłki behawioralne), aby uzyskać wzrost osobisty w chorobie. Najbardziej skutecznymi w tym procesie strategiami okazują się być strategie zadaniowe i religijne.

Jednak weryfikacja bardziej złożonego modelu teoretycznego moderowanej mediacji wykazała, że celowe i uwarunkowane inicjatywą wzrostu osobistego poszukiwanie sensu w życiu moderuje związek pomiędzy funkcjonalnym obrazem choroby a strategiami zaradczymi, w taki sposób, że sprzyja procesowi uzyskiwania wzrostu osobistego w chorobie poprzez taki dobór strategii zaradczych, aby z jednej strony były one adekwatne, a z drugiej strony, aby nie były zbyt dużym wysiłkiem energetycznym dla chorego.

Zatem funkcja poszukiwania sensu w życiu uwarunkowanego inicjatywą wzrostu osobistego w chorobie przewlekłej polega na zmniejszaniu nakładów energetycznych w postaci redukcji częstotliwości strategii zaradczych wykorzystywanych w procesie radzenia sobie z chorobą przewlekłą wtedy, gdy choroba jest oceniana przez chorego jako ciężka.

Mechanizm ten w rezultacie umożliwia wzrost osobisty w chorobie. Zatem jeżeli choroba jest uznawana przez chorego jako ciężka, ultrawzmocnienie wzrostu osobistego poprzez celowe i uwarunkowane inicjatywą wzrostu osobistego poszukiwanie sensu w życiu zmniejsza częstotliwość stosowanych strategii radzenia sobie z chorobą, dzięki czemu chory uzyskuje wzrost osobisty.

Dodatkowo odkryto, że mechanizm ten nie działa bezwarunkowo. Są wyjątki, które ograniczają rolę moderatorów. Zatem w dwóch przypadkach, celowe i uwarunkowane inicjatywą wzrostu osobistego poszukiwanie sensu w życiu nie pośredniczy w ultrawzmocnieniu wzrostu osobistego. Przypadki te nazwano efektem rezygnacji i efektem nadgorliwości.

W pierwszym przypadku chory tak naprawdę nie szuka sensu w życiu i nie przejawia inicjatywy wzrostu osobistego. Efekt niniejszy ujawnił się w grupie chorych na stwardnienie rozsiane (SM). W przypadku efektu nadgorliwości, który charakteryzuje się bardzo wysokim poziomem celowego i uwarunkowanego inicjatywą wzrostu osobistego poszukiwania sensu w życiu, chory wydaje się, jakby nadmiernie się starał i usilnie szukał sensu w życiu, co nie pomaga mu w uzyskiwaniu wzrostu w chorobie o ciężkim przebiegu. Ten drugi efekt ujawnił się w grupie porównawczej chorych przewlekle, do której należeli pacjenci cierpiący na różne schorzenia z wyjątkiem SM.

Wzrost osobisty został zoperacjonalizowany jako zagregowany wskaźnik wysokiej samooceny jawnej, uzyskanego sensu w życiu, przeżywania intensywnych emocji pozytywnych oraz deklarowanych korzyści psychospołecznych w chorobie.

Badania wykazały, że subiektywne oceny obrazu choroby można pogrupować w 4 profile, które determinują uzyskiwanie wzrostu osobistego. Ujawniły się 2 korzystne i 2 niekorzystne obrazy choroby, układające się według wymiarów: korzystny vs niekorzystny funkcjonalny obraz choroby przewlekłej oraz korzystny vs niekorzystny poznawczy obraz choroby przewlekłej:

• obraz choroby jako udręki życiowej (niekorzystny funkcjonalny i poznawczy obraz choroby)
• obraz choroby jako kryzysu (łagodny funkcjonalny i niekorzystny poznawczy obraz choroby)
• obraz choroby jako wyzwanie (ciężki funkcjonalny i korzystny poznawczy obraz choroby)
• obraz choroby jako szansy (łagodny funkcjonalny i korzystny poznawczy obraz choroby).

Możliwości wzrostu osobistego zależą od tego jak chory postrzega swoją chorobę.

• Gdy chory ocenia swoją chorobę jako udrękę, najlepszymi predykatorami wzrostu osobistego są: inicjatywa wzrostu osobistego oraz zadaniowe strategie zaradcze. Oznacza to, że im wyższą gotowość do uzyskiwania wzrostu osobistego przejawia chory, stosując jednocześnie zadaniowe sposoby radzenia sobie ze stresem choroby przewlekłej, tym wyższy wzrost osobisty chory uzyskuje dzięki chorobie.
• Gdy chory ocenia swoją chorobę jako kryzys – inicjatywa wzrostu osobistego oraz strategie religijne i zadaniowe.
• Gdy chory ocenia swoją chorobę jako wyzwanie – inicjatywa wzrostu osobistego oraz strategie zadaniowe.
• Gdy chory ocenia swoją chorobę jako szansę – inicjatywa wzrostu osobistego oraz strategie religijne.

Drugim ważnym celem badawczym projektu była weryfikacja interwencji, które mogą pomagać w uzyskiwaniu wzrostu osobistego. Badania nad projektowaniem interwencji pozytywnych ułatwiających uzyskiwanie wzrostu osobowego w postaci Projektu Dobre Życie wykazały, że skuteczność interwencji pozytywnych zawartych w projekcie jest uwarunkowana w dużej mierze motywacją do zaangażowania się w wykonanie zadań (codziennie przez 6 tygodni), jednak wprowadzenie kowariantu w postaci stopnia motywacji i jakości wykonania projektu nie znosiło efektu skuteczności interwencji (Kossakowska, 2015, wystąpienie na Czwartym Światowym Kongresie Psychologii Pozytywnej w Orlando).

Zespół pod kierownictwem dr Marleny Kossakowskiej badał związek obrazu choroby, strategii radzenia sobie z nią i dyspozycyjnej gotowości do uzyskiwania wzrostu osobistego z odnajdywaniem korzyści psychospołecznych z chorowania i wzrostem osobistym u osób cierpiących na choroby przewlekłe.

W badaniu wzięły udział osoby chorujące na: stwardnienie rozsiane, cukrzycę II typu, limfocytarne przewlekłe zapalenie tarczycy, niedokrwienną chorobę serca, łuszczycę, astmę oskrzelową, reumatoidalne zapalenie stawów, przewlekłe obturacyjne zapalenie płuc, celiakię, zaćmę, trądzik (w sumie n=300 dla SM i n=300 dla pozostałych chorych).

Stworzono także grupę porównawczą osób zdrowych (n=600), które były dobrane do osób chorych pod względem płci, wieku i wykształcenia. W badaniu wykorzystane zostały metody kwestionariuszowe: Kwestionariusz Percepcji Choroby – wersja skrócona (Illness Perception Questionnaire-Brief; Broadbent i wsp., 2006) w polskiej adaptacji Kossakowskiej, kwestionariusz Wielowymiarowego Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem (Coping Orientations to Problems Experienced, COPE, Carver, Scheier, Weintraub, 1989) w adaptacji polskiej (Wrześniewski, Piątek, 1994), Silver Lining S-24 (Sodergren i Hyland, 2000, 2004) w polskiej adaptacji Kossakowskiej, Kwestionariusz Samooceny Rosenberga w tłumaczeniu i opracowaniu Dzwonkowskiej, Lachowicz-Tabaczek, Łaguny (2007), Kwestionariusz Sensu Życia Stegera i wsp. (2006; Meaning in Life Questionnaire) oraz własnej konstrukcji Kwestionariusz Emocji Pozytywnych. W badaniach zastosowano również procedurę eksperymentalną.